Олон улсын санхүү менежмент Лекц 8
Лекц – 8
Своп хэлцэл ба валютын опцион
Своп хэлцэл ба валютын опцион
1980-аад оны эхэн үеэс олон улын валютын зах зээл дээр Своп (swap) нэртэй хэлцэл нэлээд өргөн хэрэглэгдэж болсон байна.
Валютын зах зээл дээр валютын спот (spot) нөхцөлөөр буюу хатуу тохирсон ханшаар худалдах буюу худалдан авах гүйлгээ хийхийн хамт түүнтэйгээ зэрэгцүүлээд буцаагаад форвард нөхцөлөөр гүйлгээ хийхийг своп хэлцэл гэнэ.
Спот ханш гэдэг нь хэлцэл хийх тэр мөчид бэлэн байгаа валютын хөнш бөгөөд хэлцэлд заасан төлбөрийг тэр ханшаар хэлцэл хийснйи дараах ажлын өдөр гүйцэтгэх ёстой.
Валютын эрсдэлээс хамгаалах гүйлгээнээс ашиг олох зорилгоор голдуу своп хэлцэл хийдэг. Хэн нэгэн банкнаас 80.000төгрөгөөр 100 доллар худалдан авахаар гэрээ хийж сарын дараа өгч авалцхаар тохирсон гэвэл энэ нь своп нөхцөлтэй гүйлгээ болно. Банк хоорондын гүйлгээнд актив пассив солилцох валютын нөөц нэмэгдүүлэх валютын эрсдэлээс хамгаалах зорилго бүхий үйлдэл дээр своп хэлцэлийг гол төлөв хэрэглэдэг болно. Своп хэлцэл нь нээлттэй позици гарах нөхцөлийг хаадаг учи банкны хувьд ашигтай байдаг.
Позици гэдэг нь банкны валютын өр авлагын харьцаа юм. Энэ ойлголтыг компани болон корпорацийн хувьд ч авч үзэж болно. Хэрвээ тухайн байгууллагын гадаад валютын өр авлагын харьцаа тэнцүү байвал хаалттай позици тэнцүү биш байвал нээлттэй позици гэж нэрлэдэг.
Своп гүйлгээг дараах зорилгоор хэрэглэнэ.
1. Арилжааны элдэв хэлцлүүд хийх. Тухайлбал шууд нийлүүлэх нөхцөлөөр банк валют худалдаж үүнтэй зэрэгцүүлж түүнийг хугацаанд нь худалдаж авах гэх мэт нөхцөлтэй хэлцэл хийнэ.
2. Харилцагчийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх улс хоорондын төлбөр тооцоог гүйцэтгэх валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх зорилгоор банк эрсдэлгүйгээр валют худалдаж авна.
3. Харилцагчдад зээл олгох гадаадад хөрөнгө оруулах
4. Экспортын төлбөр тооцоо хийх
Олон улсын зах зээл дээр богино хугацаатай экспортын гүйлгээ хөрөнгө оруулалттай холбоотой хэлцэл гол төлөв своп хэлцэлээр хийгдэж байна. Иймээс энэ гүйлгээний давуу талыг ашиглаж своп гүйлгээний өртгийг зөв тооцож сурах нь чухал байдаг.
Своп гүйлгээний өртгийг үндсэнээ дарах 2 аргаар тодрхойлно.
1. Своп өртөг =
2. Своп өртөг =
2-р аргын 1дэхээс ялгагдах онцлог нь гүйлгээг эрсдэлээс хамгаалах хүчин зүйлийг тусгасан байна.
Дэлхийн улсы орны төв банкууд бие биендээ валют худалдах худалдан вах талаар своп хэлцэлээр /swap arrangement / байгуулдаг. Своп хэлэлцээрийн гол зорилго нь харилцан валютын зузаатгал хийхийн тулд валют худалдан авах худалдахад чиглэдэг бөгөөд валютын хамтын ажиллагааны европын сан /european fund monetary cooperation EFMC/ дэмжиж энэ арга хэмжээ хэрэгжидэг болно.
Валютын ханш хүүгийн зөрүү болон үнэт металлын тухайлбал алтны гүйлгээнээс ашиг олохын тулд своп хэлэлцээр байгуулах нь олонтой тохиолддог болно.
Валютын зах зээл дээр валютын спот (spot) нөхцөлөөр буюу хатуу тохирсон ханшаар худалдах буюу худалдан авах гүйлгээ хийхийн хамт түүнтэйгээ зэрэгцүүлээд буцаагаад форвард нөхцөлөөр гүйлгээ хийхийг своп хэлцэл гэнэ.
Спот ханш гэдэг нь хэлцэл хийх тэр мөчид бэлэн байгаа валютын хөнш бөгөөд хэлцэлд заасан төлбөрийг тэр ханшаар хэлцэл хийснйи дараах ажлын өдөр гүйцэтгэх ёстой.
Валютын эрсдэлээс хамгаалах гүйлгээнээс ашиг олох зорилгоор голдуу своп хэлцэл хийдэг. Хэн нэгэн банкнаас 80.000төгрөгөөр 100 доллар худалдан авахаар гэрээ хийж сарын дараа өгч авалцхаар тохирсон гэвэл энэ нь своп нөхцөлтэй гүйлгээ болно. Банк хоорондын гүйлгээнд актив пассив солилцох валютын нөөц нэмэгдүүлэх валютын эрсдэлээс хамгаалах зорилго бүхий үйлдэл дээр своп хэлцэлийг гол төлөв хэрэглэдэг болно. Своп хэлцэл нь нээлттэй позици гарах нөхцөлийг хаадаг учи банкны хувьд ашигтай байдаг.
Позици гэдэг нь банкны валютын өр авлагын харьцаа юм. Энэ ойлголтыг компани болон корпорацийн хувьд ч авч үзэж болно. Хэрвээ тухайн байгууллагын гадаад валютын өр авлагын харьцаа тэнцүү байвал хаалттай позици тэнцүү биш байвал нээлттэй позици гэж нэрлэдэг.
Своп гүйлгээг дараах зорилгоор хэрэглэнэ.
1. Арилжааны элдэв хэлцлүүд хийх. Тухайлбал шууд нийлүүлэх нөхцөлөөр банк валют худалдаж үүнтэй зэрэгцүүлж түүнийг хугацаанд нь худалдаж авах гэх мэт нөхцөлтэй хэлцэл хийнэ.
2. Харилцагчийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх улс хоорондын төлбөр тооцоог гүйцэтгэх валютын нөөцөө нэмэгдүүлэх зорилгоор банк эрсдэлгүйгээр валют худалдаж авна.
3. Харилцагчдад зээл олгох гадаадад хөрөнгө оруулах
4. Экспортын төлбөр тооцоо хийх
Олон улсын зах зээл дээр богино хугацаатай экспортын гүйлгээ хөрөнгө оруулалттай холбоотой хэлцэл гол төлөв своп хэлцэлээр хийгдэж байна. Иймээс энэ гүйлгээний давуу талыг ашиглаж своп гүйлгээний өртгийг зөв тооцож сурах нь чухал байдаг.
Своп гүйлгээний өртгийг үндсэнээ дарах 2 аргаар тодрхойлно.
1. Своп өртөг =
2. Своп өртөг =
2-р аргын 1дэхээс ялгагдах онцлог нь гүйлгээг эрсдэлээс хамгаалах хүчин зүйлийг тусгасан байна.
Дэлхийн улсы орны төв банкууд бие биендээ валют худалдах худалдан вах талаар своп хэлцэлээр /swap arrangement / байгуулдаг. Своп хэлэлцээрийн гол зорилго нь харилцан валютын зузаатгал хийхийн тулд валют худалдан авах худалдахад чиглэдэг бөгөөд валютын хамтын ажиллагааны европын сан /european fund monetary cooperation EFMC/ дэмжиж энэ арга хэмжээ хэрэгжидэг болно.
Валютын ханш хүүгийн зөрүү болон үнэт металлын тухайлбал алтны гүйлгээнээс ашиг олохын тулд своп хэлэлцээр байгуулах нь олонтой тохиолддог болно.
Валютын опцион
Гэрээ байгуулах үеийн тохирсон ханшаар гэрээний хугацаанд тодорхой хэмжээний валютыг өөр валютаар сольж худалдан авах болон худалдах эрхийг аль нэгний талд олгосон тухай хэлэлцээр байгуулж гүйлгээ хийхийг валютын опцион гэнэ. өөрөөр хэлбэл валютыг худалдан авагчид эрх олгож худалдагчид үүрэг хүлээлгэсэн хэлцэл юм.
Валютын опцион нь форвард гүйлгээтэй ихээхэн төсөөтэй боловч худалдан авагч гүйлгээний дүнгээс тодорхой хэмжээний шимтгэлийг худалдагчид төлсний дараа худалдан авагчийн валют худалдан авах эрх хүчин төгөлдөр болдгоороо онцлогтой.
Валютын опционг пут (put option ) колл опцион (call option) гэж ангилна. Валютын ханш унахаас сэргийлж тохиролцсон ханшаар тодорхой хэмжээний валют худалдах эрхийг худалдан авагчид олгосон хэлцэлийг пут опцион гэнэ.
Валютын ханш өсөхөөс хамгаалж тохиролцсон ханшаар тодорхой хугацааны турш тодорхой хэмжээний валютын шимтгэлийг нь төлөх үндсэн дээр худалдаж авах эрхийг худалдагчид олгосон хэлцэлийг валютын колл опцион гэнэ.
Валютын опционг хэлбэрийн хувьд Европын Америкийн гэж 2 ангилж болно. Валютын опционыг тодорхой хугацаа зааж өгсөн бол Европ маягийн хэлцэлийг тодорхой хугацааны дотор хийхээр тохирсон бол Америк маягийн гэж нэрлэдэг байна.
Валютын опцион гүйлгээний нэг чухал үзүүлэлт нь гүйлгээний шимтгэл байдаг. Шимтгэлийг зарим тохиолдолд шагнал ч гэж нэрлэсэн байна. Шимтгэлийн хэмжээг опцион хэлцэлийн үнийн дүнгээс бодож тогтооно.
Валютын опцион хэлцэл хийхтэй холбогдсон гүйлгээг хийсвэр жишээн дээр авч үзье.
Валютын опцион нь форвард гүйлгээтэй ихээхэн төсөөтэй боловч худалдан авагч гүйлгээний дүнгээс тодорхой хэмжээний шимтгэлийг худалдагчид төлсний дараа худалдан авагчийн валют худалдан авах эрх хүчин төгөлдөр болдгоороо онцлогтой.
Валютын опционг пут (put option ) колл опцион (call option) гэж ангилна. Валютын ханш унахаас сэргийлж тохиролцсон ханшаар тодорхой хэмжээний валют худалдах эрхийг худалдан авагчид олгосон хэлцэлийг пут опцион гэнэ.
Валютын ханш өсөхөөс хамгаалж тохиролцсон ханшаар тодорхой хугацааны турш тодорхой хэмжээний валютын шимтгэлийг нь төлөх үндсэн дээр худалдаж авах эрхийг худалдагчид олгосон хэлцэлийг валютын колл опцион гэнэ.
Валютын опционг хэлбэрийн хувьд Европын Америкийн гэж 2 ангилж болно. Валютын опционыг тодорхой хугацаа зааж өгсөн бол Европ маягийн хэлцэлийг тодорхой хугацааны дотор хийхээр тохирсон бол Америк маягийн гэж нэрлэдэг байна.
Валютын опцион гүйлгээний нэг чухал үзүүлэлт нь гүйлгээний шимтгэл байдаг. Шимтгэлийг зарим тохиолдолд шагнал ч гэж нэрлэсэн байна. Шимтгэлийн хэмжээг опцион хэлцэлийн үнийн дүнгээс бодож тогтооно.
Валютын опцион хэлцэл хийхтэй холбогдсон гүйлгээг хийсвэр жишээн дээр авч үзье.
Опцион пут
|
Опцион пут
|
Рубль / доллар
|
Рубль/ колл доллар
|
Спот ханш
|
5рубль / доллар
|
Гүйлгээний дүн
|
1 сая доллар
|
Хугацаа
|
3 сар
|
Опцион ханш
|
6 руб/ доллар
|
Шимтгэл (шагнал)
|
0.6 руб/доллар
|
Гүйлгээний хэлбэр
|
Европын
|
Опцион нөхцөл ёсоор 3 сарын дараа 1 сая долларыг 1 доллар 5 рубль ханшаар худалдаж авах боломжтой бөгөөд худалдан авагч шимтгэлд 500 рубль төлнө.
Худалдан авагчийн хувьд энэ хэлцэлийг хийснээр дараах ашигтай нөхцөлүүд бий болно. Энд
1. Валютын ханшны өөрчлөлтөөс гарч болох сөрөг үр дагавраас хамгаалагдана. Хэрэв спот ханш нь опцион ханшнаас дээгүүр байвал худалдан авагч 1 5 ханшаар валютын наймаа хийх боломжтой.
2. Валютын ханшийн өөрт ашигтай өөрчлөлтөөс худалдан авагч ашиг олно.
3. Опцион хэлцэл хийснээр зах зээл дээр гарч болох элдэв нөлөөлд зохицуулж уян хатан үйл ажиллагаа явуулах боломж бүрдэнэ. Опцион хэлцэлийг худалдан авагч заавал биелүүлэх шаардлага байхгүй түүнийг бусдад дамжуулан худалдах эсвэл биелүүлэхгүйгээр орхиж болно. Гэтэл форвард хэлцэлийн нөхцөл нь түүнийг заавал биелүүлэхийг шаарддаг.
Валютын опцион хэлцэлийн гэрээнд дараах 4-н төрлийн нэр томьёогоор илэрхийлэгдсэн үндсэн эрх үүргийг хоёр тал харилцан хүлээсэн байна.
1. Колл опционг худалдан авагч. Тодорхой хугацааны туршид /америк хэлбэрийн опцион/ тохирсон үнээр зохих хэмжээний валютыг худалдан авах худалдан авагч эдэлнэ. Гэхдээ энэ эрх нь заавал биелүүлэхийг шаардахгүй.
2. Колл опционг худалдагч. Зарим тохиолдолд захиалагч гэж нэрлэх тохиолдол бий . Хэрэв худалдан авагчийн шаардлагаар тогтоосон хугацааны туршид /америк хэлбэр/ тохирсон үнээр зохих хэмжээний валютыг түүнд худдалдахыг худалдагч амлаж үүрэг хүлээнэ.
3. Пут опционг худалдан авагч. Энэ тохиолдолд худалдан авагч америк юмуу европ хэлбэрээр тохирсон үнээр тодорхой хэмжээний валютыг худалдах эрхтэй болно. Гэхдээ худалдан авагч түүнийг заавал биелүүлэх албагүй.
4. Пут опционг худалдагч. Мөн дээр дурьдсан 2 хэлбэрийн аль нэгээр тодорхой хэмжээний валютыг /хэрэв худалдан авагч шаардсан байгаа бол/ түүнээс худалдан авахыг амлаж байгаа бол Пут опционг худалдагч болно.
Дээр дурьдсан 4-н нөхцөлийг үзэхэд ямар ч тохиолдолдл валют худалдах болон худалдан авах санаачлага худалдан авагчаа эхэлж гарах нь тодорхой байна. Худалдагчийн хувьд валют худалдах болон худалдан авах талаар түрүүлж сонголт хийх эрхгүй байдаг хэдий ч опцион гэрээ байгуулах үед гүйлгээний дүнгээс шимтгэл /шагнал/ авах боломжтой байдаг.
Валютын бодлого түүний хэлбэр
Нэг талаас ханшийг бууруулах болон өсгөх валютын ханшны журам хөрвөх чадварыг зохицуулах нөгөө талаас нийт эрэлт үнэ мөнгөний тоо хэмжэ дотоод зээлийн динамикийг зохицуулах чиглэлээр төв банкнаас тооцооны хүүгийн өөрчлөлт хийхийг дисконтын / тооцох/ бодлого гэнэ. Төв банк өөрийн валютын ханшаа бууруулах болон төлбөрийн балансын ашгаа багасгахын тулд гадаадын болон үндэсний валютаа урсан гаргахаар тооцоолж хүүгээ албан ёсоор бууруулан ажилладаг.
Төлбөрийн хэрэгслийн бодлого гэдэг нь төрийн байгууллагуудаас гадаад валют худалдах болон худалдан авах замаар үндэсний валютын ханшид нөлөлөх аргыг хэлнэ. Төв банк үндэсний валютын ханшаа өсгөх зорилгоор худалдана харин бууруулах зорилгоор үндэсний валютын солилцоонд гадаадын валютыг худалдан авдаг.
Төлбөрийн хэрэгслийн /мөнгөний/ бодлогыг ихэвчлэн валютын довтолгооны хэлбэрээр өөрөөр хэлбэл төв банк гадаад валют худалдах ба худалдан авах замаар үндэсний валютын ханшид нөлөөлөхийн тулд зах зээлийн үйл ажиллагаанд оролцон хэрэгжүүлдэг. Түүний онцлог шинж бол харьцангуй томоохон хүрээг хамардаг хирнээ богино хугацаанд хэрэглэгддэг арга юм.
Валютын девальваци
Энэ нь засгийн газраас өөрийн орны валютын солих ханшийг бууруулах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа бодлого юм. Үүнийг эдийн засгийн хөгжлийн завсрын үед эдийн засаг дахь нийт эрэлтийг урамшуулахад хэрэгжүүлнэ. Валютын ханшийг ийм тодорхой чиг зорилгоор бууруулах нь нийт эдийн засгийг тэлэхэд нөлөөлдөг байна.
Д = *100
хх– валютын хуучин ханш
хш– валютын шинэ ханш
жишээ нь – Их Британы 1967.11.18 нд Фунт Стерлингийн ханшийг 2.8-2.4 доллар хүртэл бууруулсан байна. Энэ тохиолдолд Фунт Стерлингийн Девальваци
Д 14.3 байна.
Үүнээс харахад Фунт стерлингийн ханш унаж долларын ханш өссөн байна.өөрөөр хэлбэл долларын 1 Фунт Стерлингитэй тэнцэх ханшийг ольё.
1£
х 1$
1*1 £-тэй тэнцүү байна.
Худалдан авагчийн хувьд энэ хэлцэлийг хийснээр дараах ашигтай нөхцөлүүд бий болно. Энд
1. Валютын ханшны өөрчлөлтөөс гарч болох сөрөг үр дагавраас хамгаалагдана. Хэрэв спот ханш нь опцион ханшнаас дээгүүр байвал худалдан авагч 1 5 ханшаар валютын наймаа хийх боломжтой.
2. Валютын ханшийн өөрт ашигтай өөрчлөлтөөс худалдан авагч ашиг олно.
3. Опцион хэлцэл хийснээр зах зээл дээр гарч болох элдэв нөлөөлд зохицуулж уян хатан үйл ажиллагаа явуулах боломж бүрдэнэ. Опцион хэлцэлийг худалдан авагч заавал биелүүлэх шаардлага байхгүй түүнийг бусдад дамжуулан худалдах эсвэл биелүүлэхгүйгээр орхиж болно. Гэтэл форвард хэлцэлийн нөхцөл нь түүнийг заавал биелүүлэхийг шаарддаг.
Валютын опцион хэлцэлийн гэрээнд дараах 4-н төрлийн нэр томьёогоор илэрхийлэгдсэн үндсэн эрх үүргийг хоёр тал харилцан хүлээсэн байна.
1. Колл опционг худалдан авагч. Тодорхой хугацааны туршид /америк хэлбэрийн опцион/ тохирсон үнээр зохих хэмжээний валютыг худалдан авах худалдан авагч эдэлнэ. Гэхдээ энэ эрх нь заавал биелүүлэхийг шаардахгүй.
2. Колл опционг худалдагч. Зарим тохиолдолд захиалагч гэж нэрлэх тохиолдол бий . Хэрэв худалдан авагчийн шаардлагаар тогтоосон хугацааны туршид /америк хэлбэр/ тохирсон үнээр зохих хэмжээний валютыг түүнд худдалдахыг худалдагч амлаж үүрэг хүлээнэ.
3. Пут опционг худалдан авагч. Энэ тохиолдолд худалдан авагч америк юмуу европ хэлбэрээр тохирсон үнээр тодорхой хэмжээний валютыг худалдах эрхтэй болно. Гэхдээ худалдан авагч түүнийг заавал биелүүлэх албагүй.
4. Пут опционг худалдагч. Мөн дээр дурьдсан 2 хэлбэрийн аль нэгээр тодорхой хэмжээний валютыг /хэрэв худалдан авагч шаардсан байгаа бол/ түүнээс худалдан авахыг амлаж байгаа бол Пут опционг худалдагч болно.
Дээр дурьдсан 4-н нөхцөлийг үзэхэд ямар ч тохиолдолдл валют худалдах болон худалдан авах санаачлага худалдан авагчаа эхэлж гарах нь тодорхой байна. Худалдагчийн хувьд валют худалдах болон худалдан авах талаар түрүүлж сонголт хийх эрхгүй байдаг хэдий ч опцион гэрээ байгуулах үед гүйлгээний дүнгээс шимтгэл /шагнал/ авах боломжтой байдаг.
Валютын бодлого түүний хэлбэр
Нэг талаас ханшийг бууруулах болон өсгөх валютын ханшны журам хөрвөх чадварыг зохицуулах нөгөө талаас нийт эрэлт үнэ мөнгөний тоо хэмжэ дотоод зээлийн динамикийг зохицуулах чиглэлээр төв банкнаас тооцооны хүүгийн өөрчлөлт хийхийг дисконтын / тооцох/ бодлого гэнэ. Төв банк өөрийн валютын ханшаа бууруулах болон төлбөрийн балансын ашгаа багасгахын тулд гадаадын болон үндэсний валютаа урсан гаргахаар тооцоолж хүүгээ албан ёсоор бууруулан ажилладаг.
Төлбөрийн хэрэгслийн бодлого гэдэг нь төрийн байгууллагуудаас гадаад валют худалдах болон худалдан авах замаар үндэсний валютын ханшид нөлөлөх аргыг хэлнэ. Төв банк үндэсний валютын ханшаа өсгөх зорилгоор худалдана харин бууруулах зорилгоор үндэсний валютын солилцоонд гадаадын валютыг худалдан авдаг.
Төлбөрийн хэрэгслийн /мөнгөний/ бодлогыг ихэвчлэн валютын довтолгооны хэлбэрээр өөрөөр хэлбэл төв банк гадаад валют худалдах ба худалдан авах замаар үндэсний валютын ханшид нөлөөлөхийн тулд зах зээлийн үйл ажиллагаанд оролцон хэрэгжүүлдэг. Түүний онцлог шинж бол харьцангуй томоохон хүрээг хамардаг хирнээ богино хугацаанд хэрэглэгддэг арга юм.
Валютын девальваци
Энэ нь засгийн газраас өөрийн орны валютын солих ханшийг бууруулах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа бодлого юм. Үүнийг эдийн засгийн хөгжлийн завсрын үед эдийн засаг дахь нийт эрэлтийг урамшуулахад хэрэгжүүлнэ. Валютын ханшийг ийм тодорхой чиг зорилгоор бууруулах нь нийт эдийн засгийг тэлэхэд нөлөөлдөг байна.
Д = *100
хх– валютын хуучин ханш
хш– валютын шинэ ханш
жишээ нь – Их Британы 1967.11.18 нд Фунт Стерлингийн ханшийг 2.8-2.4 доллар хүртэл бууруулсан байна. Энэ тохиолдолд Фунт Стерлингийн Девальваци
Д 14.3 байна.
Үүнээс харахад Фунт стерлингийн ханш унаж долларын ханш өссөн байна.өөрөөр хэлбэл долларын 1 Фунт Стерлингитэй тэнцэх ханшийг ольё.
1£
х 1$
1*1 £-тэй тэнцүү байна.